Temelj za višedecenijsku tradiciju visokog školstva u Zenici postavljen je još davne 1959. godine kada je počela sa radom Visoka tehnička škola, koja je već 1969. godine prerasla u Metalurški fakultet. Iste godine u Zenici je formiran Metalurški institut Hasan Brkić, koji kasnije mijenja ime, po svom dugogodišnjem direktoru, u Metalurški institut Kemal Kapetanović.
Ubrzan privredni razvoj metaloprerađivačke industrije tih godina i kontinuirana potreba za kadrovima različitih tehničkih zanimanja, 1973. godine dovode do uvođenja novih smjerova na Metalurškom fakultetu: Mašinstvo u metalurgiji, Mašinstvo u rudarstvu i Opće mašinstvo čime se stvaraju uslovi da se 1977. godine u Zenici formira u Mašinski fakultet. Navedeni fakulteti su decenijama nakon osnivanja bili okosnica visokog obrazovanja u Zenici i izvor brojnih stručnih kadrova.
U Zenici je 1994. godine formirana Pedagoška akademija, koja godinama kasnije prerasta u Filozofski fakultet. Metalurški fakultet se, razvijanjem novih studijskih programa, transformiše u Fakultet za metalurgiju i materijale, a kasnije u Metalurško-tehnološki fakultet. Postratni period i potreba privrede za uvođenjem novih studijskih programa i formiranjem novih fakulteta, doveli su do ideje o potrebi osnivanja Univerziteta u Zenici, a isti je formiran u oktobru 2000. godine.
Univerzitet u Zenici je u proteklih dvadeset godina zauzeo jedno od vodećih mjesta među visokoškolskim ustanovama u Bosni i Hercegovini, kao institucija koja naučnim istraživanjem i nastavnim radom doprinosi ukupnom napretku grada Zenice, regije i cijele zemlje. Univerzitet u Zenici je jedan od osam javnih univerziteta u BiH i u svom sastavu ima osam fakulteta, sa pripadajućim studijskim programima i to:
Metalurško-tehnološki fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij:
Doktorski studij: Doktor tehničkih nauka određenog naučnog polja
Mašinski fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij: Magistar mašinstva
Doktorski studij: Doktor tehničkih nauka određene naučno-stručne oblasti
Filozofski fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij: Magistar određene stručne oblasti
Doktorski studij: Doktor društvenih nauka određene naučno- stručne oblasti
Ekonomski fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij: Magistar ekonomije
Doktorski studij: Doktor ekonomskih nauka
Pravni fakultet:
Studijski program I ciklusa: Pravo, opći smjer
Magistarski studij: Magistar prava
Doktorski studij: Doktor pravnih nauka
Medicinski fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij: Magistar zdravstvene njege i menadžmenta
Politehnički fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Islamsko-pedagoški fakultet:
Studijski programi I ciklusa:
Magistarski studij:
Doktorski studij:
Postojeći studijski programi profiliraju stručnjake za različite oblasti i u skladu sa potrebama tržišta rada.